Geen producten in je winkelwagen.
Iedereen neemt risico’s. Het hele leven bestaat uit risico’s beoordelen en beheersen. Onze hersens en waarneming zijn daarop ingericht: het hele idee van survival of the fittest vergt nu eenmaal dat we ons voortdurend aanpassen aan veranderende omstandigheden, en dat vraagt weer om risico’s aangaan – en die vervolgens leren beheersen.
Risico’s die uit de hand lopen
Zeker na de vorige financiële crisis is er veel belangstelling voor de manier waarop we omgaan met risico’s. Bepaalde bancaire sectoren hebben risico’s nemen tot een soort primaire taak verheven, en deze voor een deel volledig uit de hand laten lopen. De politiek heeft vervolgens maatregelen genomen om die risico’s in te dammen.
Bij de wijsheid van die maatregelen, regels en formulieren kun je je twijfels zetten. Natuurlijk kun je de beruchte ‘perverse prikkels’ uit het systeem halen, maar als je bepaalde personen niet uit het systeem haalt, lost dat weinig op.
Risico nemen hangt namelijk niet primair samen met maatregelen – die zijn altijd wel te omzeilen, of over het hoofd te zien. Risico nemen hangt samen met het karakter van de betrokkenen. En dus met gedrag dat intrinsiek gemotiveerd is (vanuit een innerlijk en in principe onbewust wereldbeeld), en niet zozeer extrinsiek (door opgelegde maatregelen of regelgeving).
Met dezelfde redenering moet je overigens ook hele volksstammen financiële dienstverleners juist in die sector laten zitten: velen, zo niet de meesten, zijn namelijk wel van goede wil, en oprecht en zorgvuldig dienstverlener.
Waarop moeten we dan letten?
Maar wat is dan het ‘karakter’ waarop we moeten letten? En valt zo’n karakter wel te veranderen? Om met dat laatste te beginnen: nee, daar valt niets aan te doen. Je karakter is klaar tegen je vijfde à zesde levensjaar.
Je persoonlijkheid, in de betekenis van ‘de manier waarop je met je karakter omgaat’, ontwikkelt zich daarna volgens sommige auteurs nog wel door tot je post-puberteit (je brein blijft zich tot die tijd ook nog ontwikkelen) en volgens anderen gedurende de rest van je leven. Maar de basis, je karakter, dat wat ‘in je gegrift is’, verandert na je vroege jeugd dus niet of minimaal.
Risico’s herkennen, beoordelen, aanvaarden, aangaan en beheersen is generiek menselijk gedrag. We doen het allemaal, elke dag. Maar wat ziet iemand als een risico? En welke beloning is dan zo essentieel dat het gevaar van een te nemen risico in het licht van die beloning verbleekt? Oftewel: wat maakt iemand bereid het risico te nemen?
De jungle als wereldbeeld
Sommige karakters hebben als heersend wereldbeeld dat van de jungle: een plek waar je óf jaagt óf prooi bent, waar winnen essentieel is om je staande te kunnen houden. Dat klinkt misschien wat bloemrijk, maar voor velen is een prestatie pas wat waard als ervoor is geknokt, als er een overwinning op een ander voor behaald is.
Als iemand dit als leidende richtlijn voor zijn of haar leven heeft, moet er ook werkelijk gevochten en gewonnen worden. De manier waarop verschilt, van rechtszaal in en uit, tot collega’s dwarsbomen tot het doel is bereikt, en van per se het grootste huis in de straat moeten hebben tot my way or the highway.
Er is steeds wel één overeenkomst: zulke karakters meten de waarde van effectief handelen voortdurend af aan de overwinning. Wat je doet om te overwinnen is in dit wereldbeeld dus niet zozeer een risico, maar een strategie, een noodzaak, een manier van leven, en ondanks de evidente nadelen ervan natuurlijk ook een talent.
Orde in de chaos
Anderen hebben een karakter waarin juist het ordenen van (potentiële) chaos centraal staat. Dat is op zich ook een talent, maar ook dit talent heeft een schaduw. Chaos kan mensen met dit talent verslinden, het ontregelt hun wereld, en moet dus voortdurend bestreden en vermeden worden.
Er zijn veel manieren waarop ze dat doen, van de administratie op orde brengen, tot bij alles wat misgaat een nieuwe procedure bedenken, en van wetten en regels ontwerpen en de perfecte organisatie-inrichting zoeken tot verkrampen in perfectionisme.
Maar voor mensen met dit type karakter heiligt het doel altijd de middelen: als er niets geregeld is (of: lijkt), als improvisatie of grilligheid opdoemen, moet dat per se vermeden en getemd worden.
Al breng je met je regels een hele organisatie of maatschappij tot stilstand – dat is voor hen geen risico, dat is ordening, en die is nodig om te overleven. Desnoods verzinnen we regels waaraan improvisatie of creativiteit moeten voldoen – zonder regels en ordening leven is onacceptabel. Dat je daarmee iets smoort dat volgens anderen hard nodig is, is in dit wereldbeeld geen risico, maar juist een voorwaarde om verder te kunnen.
Een wereld met een voortdurend tekort
Er zijn ook mensen met een ander karakter: zij die de gedachte niet kunnen verdragen dat ze morgen niet nog meer hebben. Zij leven in een wereld waarin voortdurend tekort dreigt. Een tekort benauwt hen. Ook al is er naar objectieve criteria genoeg, hun innerlijke overtuiging is dat er nooit genoeg is – de schaarste is voor hen een gegeven, dus zelfs voorraden zijn in principe nooit genoeg; ze slinken immers.
Elke vakantiedag herbergt een lichte teleurstelling: weer een dag minder. De benauwenis van de schaarste noopt tot verzamelen en vasthouden. Alles wat je daarvoor doet of laat is geen risico, het is een voorwaarde om verder te kunnen.
Risico’s nemen is geen keus, maar overtuiging
Zo zijn er meer voorbeelden van karakters. Hierboven zijn ze weliswaar wat karikaturaal geschetst, maar ze zijn daarmee nog niet minder reëel voor degenen, voor ons, die deze karaktertrekken hebben en ernaar leven.
Dat is overigens geen keuze. Mensen kunnen geen cursus over ‘hun karakter’ doen en vervolgens besluiten hun karakter aan te passen of iets dergelijks. Ze doen gewoon wat ze doen, met een volharding die niet zozeer hardnekkig is als wel vanzelfsprekend.
Ieder mens ziet risico’s anders. Ook al is in discrete algebra bewezen dat iets een onaanvaardbaar risico meebrengt: als je dat vanuit je karakter niet zo ziet is het geen risico, maar eenvoudig een manier van handelen om te voldoen aan wat er nodig is in jouw wereldbeeld.
Risicoperceptie, en daarmee ook risk appetite, is dus een reflectie van innerlijke karakterologische overtuiging. Die overtuiging is onbewust, intuïtief, en kan door regelgeving of een overheid nauwelijks beïnvloed worden.
Natuurlijke selectie
Hoe moeten we dan omgaan met bankiers die een gokje te veel wagen? We willen niet weer een fiasco door falende handelaren in één sector. In plaats van maatregelen en regels in te voeren die voor iedereen gelden is het – vanuit psychologisch perspectief – het beste om in de sector een scheiding aan te brengen.
Haal bijvoorbeeld de nutsbank en de handelsbanken (weer) uit elkaar, en laat de sector zich concentreren op wervings- en selectiebeleid per bank. Daar zit al veel natuurlijke selectie in. Iemand die karakterologisch het risico van een valutagok wel wil nemen, haalt zijn neus op voor een nutsbank. Iemand die verantwoord dienstverlener wil zijn zoekt niet de hectiek van een dealing room.
Ook de tone of voice aan de top zal veranderen door de natuurlijke selectie op typen karakterstructuren – niet door pogingen haar met regels te sturen. Op karakterstructuren selecteren is absoluut een kwestie van langere adem dan meer regels uitvaardigen, hoe logisch die misschien ook zijn. Maar het effect zal vele malen groter zijn. Gewoon, omdat het dan om individuen gaat.
Over de auteur
Prof. dr. Jan de Vuijst is als hoogleraar Informatiekunde verbonden aan de Masterclass Risicomanagement & Gedrag van TIAS School for Business and Society. Deze drie dagen durende Masterclass, die speciaal is ontwikkeld voor professionals die de continuïteit, winst en kwaliteit van een organisatie willen waarborgen door goed risicomanagement.
