Geen producten in de winkelwagen.
Met Marco van Basten is het Nederlands elftal hard op weg naar het WK in Duitsland. Hoe oefent de voormalige superspits zijn gezag uit? Een analyse van het leiderschap van de bondscoach.
Tijdens de eerste helft van de kwalificatie-interland Nederland-Andorra gebeurde er iets eigenaardigs. Bondscoach Marco van Basten werd boos. Hij stond langs de rand van het veld, zijn armen gespreid in opperste verontwaardiging, de schouders opgetrokken, en hij riep iets onvriendelijks naar de assistent-scheidsrechter. Maar het meest opvallend was de giftige schittering in zijn ogen. Marco kookte. Waarschijnlijk was hij het liefst zelf het veld in gelopen om de onbeholpen om zich heen schoppende verdedigers van Andorra een koekje van eigen deeg te geven. Het was een historisch moment: even zag de kijker weer een glimp van de agressieve spits die Marco vroeger was. Het is een ijzeren wet in elke organisatie dat het humeur van de leider overslaat op de rest, en het duurde dan ook niet lang voordat Cocu een verdediger van Andorra een beuk gaf, een actie die hem prompt een rode kaart opleverde.
Oranje won de wedstrijd, maar Marco was even uit zijn rol gevallen.
Het is niet kenmerkend voor zijn stijl. Van Basten is nu ruim een jaar bondscoach, en een van zijn meest opvallende eigenschappen is de rust die hij doorgaans uitstraalt. Marco: cool and collected, een monument van innerlijke harmonie. Een man die in vrede leeft met zichzelf. Geen wonder dat er al een jaar rust heerst rond het Nederlands elftal. De resultaten zijn ernaar. Marco en zijn jongens winnen de ene wedstrijd na de andere en het moet wel raar lopen wil Nederland zich niet kwalificeren voor het WK in Duitsland volgend jaar. ‘Andorra’ moeten we maar beschouwen als een incident. Misschien bracht het onbehouwen geschop slechte herinneringen boven bij de bondscoach. Hoe vaak was hij zelf niet het slachtoffer geweest van meedogenloze verdedigers?
Charisma
De grote kracht van Marco van Basten de bondscoach is natuurlijk de herinnering aan Marco van Basten de voetballer. Daar kan Van Basten zelf niks aan doen, maar het geeft hem wel een onmetelijke voorsprong op zijn voorganger Dick Advocaat. Marco is een levende legende. Hij heeft zich tot nu toe doen gelden als een koele en afstandelijke leider die nooit een woord te veel zegt, maar zijn charisma is onmiskenbaar. Spelers, pers en publiek hebben ontzag voor hem; hij heeft nog altijd het aura van de onbereikbare superspits en die mentale afstand geeft hem de rust die hij nodig heeft om aan zijn selectie te bouwen.Niemand lijkt er zwaar aan te tillen dat Van Basten nauwelijks ervaring heeft als coach. Hij heeft tenminste de kleedkamers geroken, heet het dan in het voetbalmilieu – dat is ook ervaring. En wat voor kleedkamers! Van De Meer tot San Siro: alle voetbaltempels van de wereld heeft hij van binnen gezien. Hij won alles – bijna alles – wat er voor een speler te winnen valt, hij was topschutter in de zwaarste competitie ter wereld en is een van de beste Nederlandse voetballers aller tijden. Een ster. Een vedette.Hoewel Van Basten pas veertig is, is hij al gelouterd en dat werkt ontegenzeggelijk in zijn voordeel. Marco’s hoofd is vrij van dagelijkse zorgen: hij hoeft niets meer te bewijzen en hij heeft genoeg geld verdiend in zijn voetbalcarrière. Daarin verschilt hij van menig voorganger. Advocaat, Hiddink, Michels en Beenhakker, om een paar voormalige bondscoaches te noemen, hadden geen glanzende carrières als voetballer. Het trainersschap was hun claim to fame. Van Basten kan zich een bescheidener houding veroorloven. Hij zal zich als leider nooit belangrijker maken dan hij is. Een oud-speler weet als geen ander dat de coach ook maar langs de kant staat. De mannen in het veld moeten het doen.Van Basten zelf is waarschijnlijk ook intelligent genoeg om te weten dat een fantastische voetballer niet per definitie een goede trainer is. Maar als alleen de resultaten tellen, is Marco van Basten in ieder geval een succesvolle coach.
Verantwoordelijkheid nemen voor een heel elftal is voor Van Basten wél een nieuwe ervaring. Hij is altijd een solist geweest, trouw aan het karakter van de spits. Een specialist. Geen geboren leider, ook geen volger, maar iemand die zijn eigen plan trekt. Eigenzinnig is het woord dat hier te hulp schiet. Hij heeft niet de ziel van een trainer, maar trainer zijn is nog iets anders dan bondscoach. Een trainer staat dagelijks op het veld met een spelersgroep, een bondscoach trekt alleen rond de interlands het trainingspak aan. Voor het overige is het vooral wedstrijden bekijken en puzzelen met opstellingen. Als een trainer een afdelingschef is, dan is de bondscoach de bestuurder op afstand, die slechts nu en dan de mouwen opstroopt om af te dalen naar de werkvloer. Voorlopig lijkt Van Basten die positie wel aangenaam te vinden.
Loyaliteit
Een van de eerste beslissingen die hij als bondscoach moest nemen, was het kiezen van een technische staf. In zo’n geval zijn er grofweg twee mogelijkheden. Of je selecteert een team van ervaren experts die jouw tekortkomingen aanvullen, of je omringt jezelf met een groep vrienden, loyaal tot het eind.
Toen Van Basten vlak na het EK van 2004 door de KNVB werd benaderd, lag de eerste optie voor de hand, vooral omdat Marco als coach alleen ervaring had opgedaan bij Jong Ajax. Maar hij koos voor het laatste. Gezelligheid gaat bij hem blijkbaar boven gezonde spanning. Zijn assistenten Johnny van ’t Schip, Rob Witschge en Stanley Menzo zijn allemaal Ajacieden waar Van Basten zelf nog mee heeft gespeeld en Van ’t Schip is ook buiten het voetbal een van Marco’s beste vrienden. Ze vormen Marco’s eerste ring van vertrouwelingen.
De voordelen van een vriendengroep zijn even makkelijk op te noemen als de nadelen: Van ’t Schip, Witschge en Menzo zullen de bondscoach nooit laten vallen, maar ze zullen hem ook niet snel tegenspreken, al was het maar omdat ze geen van allen ook maar in de buurt komen van de status van Van Basten. Het gevaar van group think ligt bovendien altijd op de loer. De sfeer in de leiding van Oranje is naar verluidt uitstekend, maar de vraag is hoe dit onervaren clubje zich zal houden onder de druk van een groot toernooi.Wat men er ook van denkt, de keuze zegt iets over Marco’s modus operandi. Van Basten wil niet te veel gedoe aan zijn hoofd wat betreft de personele bezetting. Hij wenst vooral te werken in een sfeer van onvoorwaardelijke loyaliteit.Ook in zijn selectiebeleid heeft Van Basten de neiging om het zichzelf niet moeilijker te maken dan nodig. ‘Lastige’ jongens als Seedorf en Kluivert, die om verschillende redenen golden als splijtzwammen in Oranje, worden door hem domweg niet geselecteerd. Zo bespaart hij zich een hoop gedoe. Waar een ander alle moeite zou doen om iedereen binnenboord te houden, snijdt Van Basten de rafelrandjes gewoon weg. Zo’n houding grenst aan het onverschillige.
Het geval Mark van Bommel is een ander illustratief voorbeeld van Van Bastens manier van werken. De middenvelder blonk vorig seizoen wekelijks uit bij PSV, maar het was vanaf het begin duidelijk dat Marco zich geen raad wist met hem. Waar dat aan lag blijft gissen, maar de bondscoach liet in ieder geval geen gelegenheid onbenut om Van Bommel te bekritiseren. De groeiende verwijdering tussen de twee kwam tot een apotheose in de thuiswedstrijd tegen Roemenië van afgelopen juni. Vijf minuten na het begin van de tweede helft werd Van Bommel uit het veld gehaald voor De Jong. Coach en speler gaven elkaar een slap handje. “Maak je geen zorgen,” zou Marco nog gezegd hebben. Op de persconferentie na afloop vertelde Van Basten de verzamelde pers zonder omwegen dat Van Bommel zich niet had gehouden aan de tactische discipline. Een dag later belde Van Basten de speler op in zijn hotelkamer. Van Bommel was uit de selectie gezet. En dat was dat. Marco maakte er verder niet meer woorden aan vuil dan strikt noodzakelijk. Het was de koele afmaker ten voeten uit. De zaak-Van Persie was een probleem van een geheel ander kaliber. De Arsenal-speler zou een vrouw in een hotelkamer hebben verkracht en bracht twee weken door in voorlopige hechtenis. Maar toen Van Persie eenmaal weer op vrije voeten was, nam Van Basten hem doodgemoedereerd in zijn selectie op. Daarmee haalde hij binnenskamers de kou rond de affaire meteen uit de lucht en verzekerde hij zich tegelijkertijd van de loyaliteit van zijn speler. Van Persie stond al langer bekend als ‘probleemgeval’, maar Marco zal in de toekomst weinig last van hem hebben. Het onderzoek naar de speler is overigens nog steeds gaande, maar wat de buitenwereld daar verder ook van denkt, kennelijk heeft de bondscoach er geen boodschap aan. Het ‘wijgevoel’ van de Oranje-selectie is zijn eerste prioriteit.
Met het overslaan van voormalige Oranje-vedettes als Seedorf en Kluivert, en het gesol met Van Bommel, liet Van Basten nog iets zien wat kenmerkend is voor zijn stijl: hij heeft lak aan reputaties. In het afgelopen jaar groeiden voetballers zonder status als Opdam, Kromkamp, Bouhlarouz en Landzaat uit tot vaste waardes in Oranje. Met die keuzes heeft de bondscoach zijn leiderschap alleen maar verder bevestigd, en zo mogelijk nog meer loyaliteit gekweekt in de selectie. Met zo veel voetballers in de selectie die alles aan Marco te danken hebben, is opstand ondenkbaar.Toch lijkt de gereserveerde Van Basten de afstand tot zijn spelers zorgvuldig te bewaren. Hij is niet ‘een van de jongens’, en bot zijn gaat hem makkelijk af. Toen Barry Opdam voor het eerst bij de groep kwam, stelde hij zich netjes voor aan de bondscoach. “Hallo, ik ben Barry,” zei Opdam. “Ja, dat weet ik ook wel,” antwoordde Van Basten. “Ik heb je geselecteerd.”
Zwakte
Een van de sterkere punten van Van Basten is dat hij de schaarse incidenten rond Oranje zonder enig drama weet af te wikkelen. Of het nu gaat om Van Bommel of om Van Persie. Het was Volkskrant-columnist Paul Onkenhout al opgevallen: elk incident, elk binnenbrandje wordt door Marco in een paar zinnen teruggebracht tot aanvaardbare proporties. Hij is een meester in het verkleinen van problemen. De bondscoach vertelt de dingen zoals ze zijn, en hij doet dat op een emotieloze, bijna onthechte wijze. Zelden schiet er op persconferenties enig vuur in zijn ogen, en hij laat zich nooit uit zijn tent lokken. Het staat in schril contrast met het gedrag van zijn voorganger. Het emotionele kruitvat Dick Advocaat kon bij de minste kritiek van pers of publiek al ontploffen van verontwaardiging. Bij Van Basten is zoiets ondenkbaar, al was het maar omdat de huidige bondscoach niet eens leest wat ze over hem zeggen of schrijven. Tot nu toe heeft het gewerkt. De eendracht binnen de spelersgroep lijkt groter dan ooit en de spelers kijken huizenhoog op tegen Marco, die tenslotte meer gewonnen heeft dan wie dan ook. Geen enkele voetballer uit de huidige selectie kan tippen aan zijn erelijst.Voor het leiderschap van Van Basten is dat erg prettig, maar het legt tegelijkertijd een fundamentele zwakte bloot in het Nederlands elftal. Marco is de enige vedette van Oranje, maar hij staat niet in het veld en er is nog geen speler opgestaan die binnen de lijnen het leiderschap op zich neemt. De chain of command heeft geen tussenschakels. Natuurlijk kan je zo ook wereldkampioen worden, maar makkelijk is het niet. De kracht van Marco van Basten is tegelijkertijd de zwakte van Oranje.
Johan Faber is auteur van Het Mysterie Marco, dat vorig jaar is verschenen bij uitgeverij Thomas Rap.
De stijl van Van Basten in zeven kernbegrippen:
• Straalt rust uit.
• Geniet ontzag door zijn verleden als topvoetballer.
• Stelt zich als leider bescheiden op.
• Wenst te werken in een sfeer van loyaliteit.
• Houdt afstand tot zijn spelers.
• Maakt het ‘wijgevoel’ tot eerste prioriteit.
• Weet incidenten zonder drama af te wikkelen.
