Waar was de OR toen het misging?

We beleven het ene schandaal na het andere. Maar bedrijven worden niet dictatoriaal geregeerd. Waarom is de medezeggenschap zo tandeloos?

Vooral in de semi-publieke sector hebben directie, bestuur en toezichthouders het de laatste tijd zwaar te verduren. Steevast krijgt de top van nutsbedrijven, grote scholengroepen, woningcorporaties, en hulp- en zorginstellingen de zwartepiet toegespeeld voor beleids- en bedrijfsfiasco’s als kostenoverschrijdingen en te ver opgeblazen verwachtingen. Maar is het op zijn minst niet opmerkelijk dat aan de ondernemingsraad (OR) zo weinig gewicht wordt toegekend?

De zweep van Halsema

De omvangrijke misslagen van de Gasunie, de Amarantis Onderwijsgroep, Vestia, Zonnehuizen, het VUmc, de IJsselmeerziekenhuizen en van welke bedrijven en instellingen al niet meer worden stuk voor stuk aan de bestuurlijke leidsmannen en -vrouwen toegeschreven. En natuurlijk, zij waren ook de hoofdverantwoordelijken. Vooral de toezichthoudende commissarissen zouden hun taak niet naar behoren hebben vervuld, zo hoor je vaak. Zij moeten dan ook de zweep vrezen van de nieuw ingestelde commissie-Halsema . Onder voorzitterschap van de gewezen GroenLinks-politica en voortbouwend op de richtlijnen van de commissie-Tabaksblat (2003) zal er een directieve gedragscode komen voor de hoogste leiders van organisaties die (grotendeels) door de belastingbetaler worden bekostigd. De vraag die ik hier wil stellen is: zou er niet ook een commissie moeten komen die de gedragscodes van de leden van de ondernemingsraden onder de loep neemt en aanscherpt?

Koffie en kunst

Hoe staat het eigenlijk met de verantwoordelijkheid van de OR bij de vele missers? Is de betrokkenheid van de OR bij besluitvorming in de afgelopen twee decennia steeds zo marginaal geweest? Doet de OR er eigenlijk nauwelijks toe in de semipublieke sector? Was de OR er uitsluitend voor de keuze van de nieuwe koffieautomaten, kunstzinnige wandversiering of de arbodienst? Werd de verzelfstandiging en vercommercialisering van overheidstaken de leden van de OR – en zodoende alle werknemers – genadeloos de strot ingeduwd: slikken of stikken? De werknemers als ganzen om paté van te maken? 

Morsige uitglijders

De vragen zijn retorisch. Wetgeving laat ruim voldoende mogelijkheden voor flinke tegenspraak, ver voorbij de koffie, het schilderij en het voorkómen van een muisarm. De OR heeft de afgelopen decennia meegedraaid in besluitvorming over de verzelfstandiging en vercommercialisering. Die rol van de OR blijft tot nu buiten beeld, alsof de OR geen enkele blaam treft bij de morsige uitglijders.

Gebrekkige rationaliteit

Besluiten en risico’s worden sterk bepaald door de emotionaliteit van bestuurders en de sociale verhoudingen in organisaties. Vandaar dat aan gedrag en cultuur in de top zoveel aandacht wordt besteed. De Nederlandsche Bank heeft hierin nadrukkelijk het voortouw genomen. Terecht. Maar zullen we die aandacht ook eens geven aan gedrag en cultuur in de OR? Ook dáár spelen emoties, gebrekkige rationaliteit, onderlinge verhoudingen, persoonlijke voorkeuren en wat al niet meer een rol bij besluitvorming. Ook dáár worden besluiten genomen die niet in het belang van de organisatie zijn, maar juist een bijdrage aan de verdere ontwikkeling van fiasco’s.

Rommeltje

Inmiddels weten we (bijvoorbeeld uit het onderzoek van Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman) dat we er op bestuurlijk niveau regelmatig een rommeltje van maken. We laten ons voortdurend meeslepen door onze intuïties, want dat gaat lekker snel, spontaan en vergt weinig energie. We ontsporen dan ook voortdurend in ons denken. Laten we dan nu geen denkfouten maken door te veronderstellen dat de OR-leden wisten en weten te ontsnappen aan bijvoorbeeld de problematiek van onderbuikgevoelens, groepsdenken en – niet te vergeten – status.

Tegenspraak

Zeker, de OR heeft invulling gegeven aan de polderende praktijk van inspraak. Maar heeft de ondernemingsraad ook consequent tégenspraak weten te leveren? Heeft de OR het inzicht verdedigd, dat verzelfstandiging en vercommercialisering bepaalde excessen met zich meebracht? Is de ondernemingsraad aan de bel gaan hangen? Ik heb er maar bar weinig van gehoord.

Kalkoen met kerst

Kortom, ook de cultuur in de OR moet wat mij betreft een punt van aandacht worden. Een commissie mag verlangd worden. En voor het lidmaatschap daarvan moeten overwegend leden van buíten het OR-wezen worden aangewezen. Net zo min als bestuurders zijn OR-leden goed in staat zelfregulerend te handelen. Je vraagt immers ook niet aan de kalkoen wat de kerstmaaltijd wordt.

Meer bijdragen van Aart Broek?

• Hoera, DNB eist dwarsliggers
• Mart, waar blijft de schaamte?
• Koningspaar: knap staaltje leiderschap
• Alle bijdragen van Aart Broek