De beste dwarsligger ben je zelf

Beslissingen worden beter als vooraf is bedacht wat er allemaal kan misgaan. Organiseer daarom altijd je eigen tegenspraak.

In 2005 beschreef de econoom Raghuram G. Rajan waarom spoedig een wereldwijde bancaire crisis zou ontstaan. Rajan presenteerde zijn inzichten op een bijeenkomst ter ere van Alan Greenspan, die afscheid nam als voorzitter van het bestuur van de Federal Reserve System of the United States, de centrale bank van de Verenigde Staten.

Buitensporige risico's

Fed-chief Greenspan had zich jarenlang een fervent verdediger van de vrije markt getoond. Rajan maakte bij zijn presentatie aannemelijk dat die markt het nemen van buitensporige risico’s in de hand werkte en dat het wereldwijde financiële systeem afstevende op een catastrofe. De met bestuurlijke macht beklede economen, bankiers en politici – Greenspan voorop ‒ schoven Rajans gefundeerde tegenspraak geërgerd opzij. Zij spanden zich naderhand zelfs in om hem verder het zwijgen op te leggen. Rajan had als econoom een bijzondere reputatie verworven, hij bekleedde een toppositie bij het Internationaal Monetair Fonds en mocht opmerkzame toehoorders verwachten. Zij kenden Rajans tegendraadse kritiek echter geen noemenswaardig belang toe. Sowieso gaven ze hem geen gelijk. Dat deed de praktijk nog geen drie jaar later overigens wél. 

De mond snoeren

We zijn allemaal wel eens een Rajan die opstaat of – waarschijnlijker – die zou willen opstaan. Maar meestal blijven we zitten en zwijgen. De rol van Greenspan past ons doorgaans beter. We luisteren niet makkelijk en vol overgave naar een Rajan. We snoeren hem liever de mond, zeker als alle neuzen dezelfde kant op staan. Hij is een dwarsligger, een spelbreker en bedreigt posities en aanzien. We zetten een Rajan dan ook meestal liever buiten de deur.

Pre-mortem

Toch is dat meestal niet de beste reactie op kritiek. Sterker nog: er is een procedé om Rajan binnenshuis te houden en juist te profiteren van zulke goed onderbouwde tegenspraak. Bij moeilijke beslissingen zouden we op z’n minst de handreiking van de psycholoog Gary Klein moeten beetpakken. De methodiek die hij voorstelt, noemde hij 'pre-mortem' (vóór de dood intreedt), als tegenhanger van 'post-mortem'. De werkwijze is op zich eenvoudig genoeg – al kan enige begeleiding geen kwaad. Het bedoelde handelen dwingt ons voorbij onze zelfingenomen kortzichtigheid te stappen en ons voorstellingsvermogen flink op te rekken

Adempauze

Het idee is om, als besluitvorming in de laatste fase is beland en een team bijna overgaat tot het formaliseren van het besluit, alsnog een adempauze in te bouwen. De direct betrokkenen krijgen dan – zónder samenspraak! ‒ de tijd om zich voor te bereiden op een extra sessie, waarin elk een korte voordracht moet houden. Het onderwerp van die voordracht moet haaks staan op het bijna genomen besluit. Bijvoorbeeld: 'Stel je voor dat we een jaar of anderhalf in de toekomst zijn. We zijn de weg ingeslagen die we ons nu voorstellen. Opgelet! Het resultaat is géén succes geworden. Integendeel, wat we ons nu voorstellen is een regelrechte ramp geworden.' 

Bijstellen

De opdracht is vervolgens: neem een minuut of tien om, vanuit je expertise, de geschiedenis achter deze mislukking op te tekenen en vervolgens aan je collega’s te presenteren. Die geschiedenis kent factoren van buiten én van binnen de organisatie om te benoemen. Beoordeel vervolgens nog eens het plan dat op tafel ligt en de besluiten die erop wachten te worden getekend. Wees niet verrast het nodige te willen bijstellen.

Alle ruimte aan twijfel

Het pre-mortem heeft als voordeel dat het groepsdenken in principe weinig kans krijgt om deze tegenspraak aan te sturen én het prikkelt het voorstellingsvermogen tot het uiterste. Het grootste voordeel is echter wel dat de oefening alle ruimte geeft aan twijfel. Zodoende ontstaat er speelruimte voor deugdelijk te onderbouwen tegenspraak: alle denkbare bedreigingen komen – alsnog – op tafel. Feitelijk spreken we in een dergelijk spel onszélf tegen: schaamteloos. Uiteindelijk, zo grapt Klein, is een pre-mortem de beste garantie dat we een tijdje later geen postmortem – grafrede – hoeven uit te spreken.

Optimisme te lijf

Met het pre-mortemprocedé is tegenspraak respectvol te faciliteren. Het is bovenal een effectieve manier om ons optimisme met onze eigen kritiek te lijf te gaan, zeker wanneer de feitelijke besluitvorming nog niet heeft plaatsgevonden. Als een traject al is ingezet, kan het overigens evenmin kwaad om de pre-mortemprocedure met enige regelmaat toe te passen. De Rajan in ieder van ons mag best wat vaker de volle ruimte krijgen. De pre-mortemprocedure vormt een verrassende omweg om ons éígen handelen ter discussie te kunnen stellen zonder dat het schaamrood ons naar de kaken stijgt. Kortom: een aanrader voor allerhande Fed-chiefs en alle andere toezichthouders, directeur-bestuurders en managers, op alle niveaus, om de best mogelijke besluiten te nemen. 

MEER OVER CONFLICTBEHEERSING?

• Koningspaar: knap staaltje leiderschap
  
• Het accepteren van onzekerheid
  
  
• Waarom bonussen niet de boosdoener zijn
  
  
• Alle bijdragen van Aart Broek